Καλλιεργώντας στη Χαλκιδική

Η Χαλκιδική, επίγειος παράδεισος στην πραγματικότητα, αποτελείται από τον ορεινό όγκο του Χολομώντα και τρεις χερσονήσους. Την Κασσάνδρα στα νότια, την Σιθωνία στο μέσον και τον Άθω – Άγιον Όρος στα βόρεια. Πρόκειται για την περιοχή δίπλα στην Θεσσαλονίκη, και υπήρξε ο απαραίτητος πλούσιος γείτονας για την ευημερία της: η εύφορη παραθαλάσσια πεδιάδα της Καλαμαριάς και η χερσόνησος της Κασσάνδρας ήταν ανέκαθεν η αναγκαία για την Θεσσαλονίκη παραγωγική περιοχή που συντηρούσε με την παραγωγή της την πρωτεύουσα της Μακεδονίας, αλλά απολάμβανε και την πολιτική και στρατιωτική προστασία της μεγάλης πόλης.

Και αυτός ο πλούτος ήταν αμφίδρομος: από την μια η Θεσσαλονίκη έδινε τα δικά της αγαθά, και από την άλλη η Χαλκιδική έδινε τον δικό της παραγόμενο πλούτο, φυσικό και πνευματικό [Άγιον Όρος], στην μητέρα μεγάλη πόλη.

Και αυτή ακριβώς η φυσική πραγματικότητα υπήρξε για τον γράφοντα Αρχαιολόγο του Υπουργείου Πολιτισμού, η περιοχή της δικής του επιστημονικής και κοινωνικής μέριμνας και καλλιέργειας, δηλαδή ο εντοπισμός, η μελέτη και η αξιοποίηση των ιστορικών και αρχαιολογικών δεδομένων, οι καρποί των οποίων περιγράφονται στην ιστοσελίδα αυτή. 

Διευκρινίζεται ότι η ηλεκτρονική αυτή ιστοσελίδα είναι ιδιωτική και ανήκει στον αρχαιολόγο Δρ. Ιωάννη Εμμ. Ταβλάκη, Έφορο Βυζαντινών Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού, επίτιμο από το 2012. Εδώ παρουσιάζονται επιστημονικά – και όχι μόνο – θέματα, τα οποία έχουν σχέση με την Βυζαντινή Αρχαιολογία και την θρησκευτική τέχνη, κυρίως του Αγίου Όρους και της Χαλκιδικής. Το περιεχόμενο είναι προσβάσιμο σε κάθε ενδιαφερόμενο.

Ο Δρ Ιωάννης Εμμ. Ταβλάκης, Αρχαιολόγος,  Έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού ε.τ. γεννήθηκε στην Ιεράπετρα της Κρήτης στις 27.11.1949, εκ πατρός Εμμανουήλ Ταβλάκη από τους Μύθους της Ιεράπετρας και μητρός Δέσποινας Λιοντάκη – Ταβλάκη από τον Άγιο Ιωάννη της Ιεράπετρας. 

Α. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

1. Ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στο Γυμνάσιο της Ιεράπετρας, και στη συνέχεια εισήχθη με Πανελλήνιες Εξετάσεις στην Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1968). Έλαβε το πτυχίο του με βαθμό άριστα στις 10.11.1973. 

2. Την περίοδο 1989-1992 φοίτησε στο Μεταπτυχιακό τμήμα του Πανεπιστημίου του Τορόντο με καθηγήτρια την Sheila Campbell στο Pontifical Institute of Medieval Studies, όπου και συνέγραψε την Διδακτορική του Διατριβή με θέμα “Το εικονογραφικό πρόγραμμα στις Τράπεζες των Μονών του Αγίου Όρους”, εργασία που υποβλήθηκε στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και εγκρίθηκε ως Διδακτορική Διατριβή με βαθμό άριστα τον Ιούνιο του 1997 με καθηγητές τον Νίκο Νικονάνο, την Χρυσάνθη Μαυροπούλου-Τσιούμη, τον Ευάγγελο Χρυσό, και τον Καθηγητή Αθανάσιο Παλιούρα ως εισηγητή. 

Β. ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ

1. Μετά την ολοκλήρωση των στρατιωτικών του υποχρεώσεων [1972-1975], εργάστηκε στο Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών στην Μονή Βλατάδων Θεσσαλονίκης (1975-1976) ως συνεργάτης στη συγγραφή των κειμένων για την έκδοση των Εικονογραφημένων Χειρογράφων του Αγίου Όρους (Εκδοτική Αθηνών). 

2. Στην συνέχεια προσλήφθηκε στην Αρχαιολογική Υπηρεσία (10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους) με απόφαση Υπουργού (Τρυπάνης), προκειμένου να συμμετέχει στις καταγραφές των Κειμηλίων του Αγίου Όρους. Παρέμεινε στη θέση αυτή μέχρι τον Οκτώβριο του έτους 1995, οπότε και του ανατέθηκε η Διεύθυνση της ίδιας Υπηρεσίας του Υπουργείου Πολιτισμού. Παρέμεινε στην Διεύθυνση της 10ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων μέχρι το 2011 οπότε και απομακρύνθηκε από την ενεργό υπηρεσία με το Νόμο περί Εφεδρείας στις 27.11.2011, έχοντας συμπληρώσει στην θέση του Εφόρου Βυζαντινών Αρχαιοτήτων της Υπηρεσίας αυτής δεκαέξι πλήρη και συνεχόμενα έτη (1995-2011). 

3. Κατά την μακρά αυτή περίοδο της θητείας του στο Υπουργείο Πολιτισμού ασχολήθηκε αποκλειστικά με την μέριμνα για τις αρχαιότητες και τα κειμήλια της Χαλκιδικής και του Αγίου Όρους, διενήργησε ανασκαφές, καταγραφές, συντηρήσεις και επανεκθέσεις κειμηλίων στις Ιερές Μονές του Αγίου Όρους. 

4. Κυρίαρχη εκδήλωση ήταν η Έκθεση των Θησαυρών του Αγίου Όρους στην Θεσσαλονίκη το 1997 στα πλαίσια του εορτασμού της πόλης ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Στην έκθεση αυτή, η οποία οργανώθηκε στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, είχε την ευθύνη για την συντήρηση όλων των κειμηλίων που είχαν επιλεγεί (περισσότερα από χίλια [1000]), καθώς και την έξοδο – μεταφορά και επιστροφή των κειμηλιακών θησαυρών στις Μονές που τα είχαν εμπιστευτεί στον γράφοντα Έφορο Αρχαιοτήτων. 

5. Νωρίτερα [1988] του είχε ανατεθεί από τις Εκδόσεις “Πανσέληνος” του Αγίου Όρους (Μοναχός Ιερόθεος)  η σύνταξη του “Ευρετηρίου”  του σπάνιου αλλά πολύτιμου βιβλίου “Το Άγιον Όρος” του Γεράσιμου Σμυρνάκη, Ιερομόναχου Εσφιγμενίτη,  το οποίο είχε εκδοθεί το 1903 [Αθήνα] και λόγω των πολύτιμων πληροφοριών που περιείχε ήταν απαραίτητο να επανεκδοθεί αλλά με την προσθήκη ενός συγκροτημένου ευρετηρίου, γεγονός που θα διευκόλυνε το έργο των μελετητών του Αγίου Όρους. 

6. Την επόμενη περίοδο (1999-2011), μελετώντας τα κοινωνικά δεδομένα της Χαλκιδικής σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής, οραματίστηκε,ίδρυσε και οργάνωσε το Κέντρο Βυζαντινού Πολιτισμού Χαλκιδικής – ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ – στα Νέα Φλογητά [Δήμος Νέας Προποντίδος], δίπλα στην πόλη των Νέων Μουδανιών. 

7. Το έργο άρχισε με την σύνταξη Μελέτης για την ίδρυση του Κέντρου και ξεκίνησε να υλοποιείται μετά από έγκριση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου και Απόφαση του αρμόδιου Υπουργού Πολιτισμού (Βενιζέλος, 1999). Όταν αποχώρησε από την θέση του Εφόρου, στο Κέντρο είχαν ολοκληρωθεί οι αναστηλώσεις των ερειπίων του παλαιού Μετοχίου, είχε οργανωθεί και λειτουργούσε το Πρότυπο Κέντρο Συντήρησης για το κοινό, ενώ είχε εκπονηθεί και η μελέτη για την έκθεση αρχαιοτήτων στο κεντρικό κτίριο του συγκροτήματος.

8. Την ίδια περίοδο (2005-2010) αντιμετώπισε και την καταστροφή του Μητροπολιτικού ναού του Αγίου Στεφάνου Αρναίας, ανασκάπτοντας μια Παλαιοχριστιανική Βασιλική και δυο  ναούς – ένα Βυζαντινό και ένα Μεταβυζαντινό – κάτω από τον ναό του 1812, μνημεία που έμειναν ορατά για τους επισκέπτες του ναού, φωτισμένα κάτω από ένα κρυστάλλινο δάπεδο που οργανώθηκε από τον γράφοντα Έφορο στον ανακαινισμένο πλέον ναό.

9. Την ίδια περίοδο (1998 κ.ε.) παρέδιδε μαθήματα Βυζαντινής Αρχαιολογίας στο Πολυτεχνείο Θεσσαλονίκης, ενώ του προτάθηκε από την Πολιτική Ηγεσία του Υπουργείου Πολιτισμού (Δραβίλας), παράλληλα με την Διεύθυνση της 10ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, να αναλάβει και τα καθήκοντα της Διεύθυνσης του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης λόγω συνταξιοδότησης της μέχρι τότε Διευθύντριας (Τούρτα), πρόταση την οποία δεν αποδέχθηκε λόγω του φόρτου εργασίας που είχε ήδη προκύψει από την εκτέλεση των ιστορικής διάστασης μεγέθους, σημασίας και ευθύνης αρχαιολογικών έργων των Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων στις Ιερές  Μονές και την Ιερά Κοινότητα του Αγίου Όρους, για τα οποία είχε την αποκλειστική επιστημονική και διοικητική ευθύνη για τον σχεδιασμό, την πρόταση, την οργάνωση και την εκτέλεσή τους.

10. Κατά την μακρά περίοδο της θητείας του ως Εφόρου Αρχαιοτήτων του Αγίου Όρους συνεργάστηκε (1998-2011) και με το Οικουμενικό Πατριαρχείο κατόπιν προσωπικής προφορικής παράκλησης του Πατριάρχου (Βαρθολομαίος) για την αντιμετώπιση των μνημείων, κινητών και μη, τα οποία έχρηζαν προστασίας και συντήρησης. 

11. Την ίδια περίοδο της θητείας του ως Εφόρου Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, συμμετείχε στην Επιτροπή Πρωτάτου Αγίου Όρους και είχε την ευθύνη για την οργάνωση της συντήρησης των περιφημων τοιχογραφιών του Πανσελήνου. Στα υπηρεσιακά αυτά πλαίσια, ανέλαβε και συγκρότησε – με την σύμφωνη γνώμη της Επιτροπής – ομάδα επιστημόνων και τεχνιτών συντήρησης τοιχογραφιών, προκειμένου να γίνει η οριστική συντήρηση των τοιχογραφιών του Πρωτάτου, πρώτος καρπός της οποίας ήταν η έκδοση – εκτός εμπορίου – του μνημειακού τόμου με τον τίτλο “ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΠΡΩΤΑΤΟΥ 2007-2008”, Τόμος Ι, Πολύγυρος 2008 [Διεύθυνση έκδοσης Δρ. Ιωάννης Εμμ. Ταβλάκης, ISBN 978-960-89319-1-6]. Στην μνημειακή αυτή έκδοση περιλαμβάνονται όλα τα σχέδια (361 εικονογραφικά θέματα) που είχαν δημιουργηθεί από τους συντηρητές της Υπηρεσίας την περίοδο 2002-2008 και αποτύπωναν επί αδιάσταλτης διάφανης μεμβράνης σε κλίμακα 1:1 την πραγματική κατάσταση όλων των τοιχογραφιών, προκειμένου να εκτιμηθούν επακριβώς οι ανάγκες επέμβασης από την Διεύθυνση Συντήρησης του Υπουργείου Πολιτισμού, έργο το οποίο άρχισε να υλοποιείται αμέσως μετά.

12.  Κατά την μακρά θητεία του στην Αρχαιολογική Υπηρεσία του Αγίου Όρους ανέλαβε ήδη από την δεκαετία του ΄80 και εξής, με την συνδρομή της Διεύθυνσης Συντήρησης του Υπουργείου Πολιτισμού [Αντώνης Γκλίνος] το τιτάνιο έργο της προστασίας των θησαυρών των βιβλιοθηκών όλων των Ιερών Μονών του Αγίου Όρους, το σύνολο των οποίων αποτελεί και την μεγαλύτερη συλλογή Ελληνικών Χειρογράφων στον κόσμο – περισσότερα από δεκατέσσερις χιλιάδες (14.000+) αρχαία – [Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά] – χειρόγραφα. 

13. Κατασκευάστηκε  για το καθένα από αυτά ένα ατομικό προστατευτικό ένδυμα (θύλακας) απο άριστης ποιότητας και αντοχής λευκό δίμιτο  ύφασμα με θήκες για τα αναγκαία εντομοαπωθητικά για την προστασία από τους μικροοργανισμούς και την σκόνη. Όλα – και τα 14.000+ – χειρόγραφα καθαρίστηκαν  σελίδα-σελίδα, δηλαδή περισσότερο από 100.000 τετραγωνικά μέτρα αρχαίων σελίδων περγαμηνής ή χαρτιού, συντάσσοντας για πρώτη φορά στην ιστορία και μια αναλυτική και περιεκτική μελέτη των αναγκών για την συνολική συντήρηση για καθένα από αυτά τα 14.000+ χειρόγραφα, θεμελιώνοντας ένα έργο οριστικής και πλήρους συντήρησης το οποίο συνεχίζεται μέχρι σήμερα (2023) από το προσωπικό που είχε εκπαιδευτεί τότε [βλ. Δρ. Ιωάννης Εμμ. Ταβλάκης, Η μέριμνα του Υπουργείου Πολιτισμού για την συντήρηση των χειρογράφων του Αγίου Όρους, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Ευθύμιο Λίτσα, υπό δημοσίευση].
14. Το 2007 η Υπηρεσία του βρέθηκε στο κέντρο του πολύκροτου πολιτικού σκανδάλου της παραχώρησης κτημάτων του Ελληνικού Κράτους με ανταλλάγματα, διότι μεταξύ των κτημάτων υπήρξε και ένα μεγάλο κτήμα στην περιοχή αρμοδιότητας της Υπηρεσίας αυτής, με αποτέλεσμα ο Έφορος να κληθεί από τις Ανακριτικές Αρχές που διερευνούσαν την υπόθεση, προκειμένου να καταθέσει τις επιστημονικές και υπηρεσιακές του απόψεις επί του συγκεκριμένου θέματος. Για τον ίδιο λόγο κλήθηκε και από τις Επιτροπές της Βουλής των Ελλήνων, στις 12.11.2008 και στις 13.5.2010 (φωτ. 1,2, και 3), και αυτές οι καταθέσεις του κρίθηκαν από εμπλεκόμενους ιδιώτες, ότι αποτελούσαν παράβαση καθήκοντος, με αποτέλεσμα να του ασκηθεί απηνής δικαστική δίωξη με απαίτηση φυλάκισης και εξοντωτικής αποζημίωσης. Στο μεταξύ, η υπόθεση αυτή των ανταλλαγών οδηγήθηκε από τα αρμόδια Όργανα σε τακτική δίκη, και με την Απόφαση 916/2012 του Δικαστηρίου του Αρείου Πάγου κρίθηκε και αποφασίστηκε ότι η έκταση αυτή ήταν πράγματι αρχαιολογικός χώρος και περιλάμβανε και αρχαία μνημεία, συνεπώς η μεταβίβαση αυτή κρίθηκε ως παράνομη. Ωστόσο, η δικαστική αυτή δίωξη του Εφόρου συνεχίστηκε για πολλά χρόνια ακόμη, η υπόθεση εξετάστηκε και από άλλα αρμόδια Ελληνικά Δικαστήρια, και εν τέλει, μετά από προσφυγή θιγομένου προσώπου, κρίθηκε και από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου το 2020, ως παράνομη πράξη μεταβίβασης λόγω Αρχαιοτήτων. Στην δικάσιμη που είχε οριστεί για την δίωξη του Εφόρου το 2010, εν τέλει δεν εμφανίστηκαν οι διώκτες του, και η υπόθεση έληξε μετά από πολλά έτη με πλήρη δικαίωση των απόψεων του Εφόρου.  

Γ. Εθελοντισμός

Κατά την διάρκεια της παραμονής του στο Τορόντο του Καναδά [βλ παραπάνω παράγραφο Β2] συνεργάστηκε με τις εκεί προξενικές και εκκλησιαστικές αρχές (Γενικός Πρόξενος Σωτηρόπουλος, Αρχιεπίσκοπος Καναδά Σωτήριος) και οργανώθηκε ο εορτασμός των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου με ομιλία από Έλληνα επιστήμονα και πρώτο ομιλητή τον γράφοντα (1990), εορτασμός που συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια με ομιλητές από την Ελλάδα (καθηγητής Βοκοτόπουλος, καθηγητής Αντώνιος-Αιμίλιος Ταχιάος). 

Παράλληλα ο γράφων κατόπιν παρακλήσεως του Αρχιεπισκόπου Καναδά και αξιοποιώντας την εμπειρία του από την μακρόχρονη σχέση του με την μοναστική κοινότητα του Αγίου Όρους,  οργάνωνε σειρές Κύκλων Μελέτης Αγίας Γραφής και Ορθόδοξης Παράδοσης για το ενδιαφερόμενο κοινό  σε εκκλησίες του Τορόντο και των περιχώρων κατά το πρότυπο που εφάρμοζε ο μακαριστός Μητροπολίτης Κισάμου και Σελίνου Ειρηναίος στον Ιερό Ναό της Μητρόπολης Καστελίου, πρακτική που είχε παρακολουθήσει προσωπικά. Το έργο των μελετών αυτών παρουσιάστηκε από τον Αρχιεπίσκοπο Σωτήριο και στην Κληρικολαϊκή Συνάντηση Βορείου Αμερικής το έτος 1992 που διεξήχθη στο Τορόντο, ως υπόδειγμα εθελοντισμού από μη κληρικό Ορθόδοξο πιστό, ενώ του απονεμήθηκε και τιμητική πλακέτα για το έργο του αυτό από την Διοίκηση της Αρχιεπισκοπής.

Ταβλάκης 1979, Αποκατάσταση του χειρογράφου Α76  της μονής Μεγίστης Λαύρας, Κληρονομία 11β(1979)341-346. 

Tavlakis 1980, The Maritime Fort of Monastery Karakalou in Mt Athos, Bulletin 35(1980)98-120 (International Castles Institute). 

Ταβλάκης 1980, Ένα έγγραφο της μονής Κουτλουμουσίου. Το πρακτικό της μετατροπής σε κοινόβιο (Σεπτέμβριος του 1856), Κληρονομία 12β(1980)391-401. 

Ταβλάκης 1980² Παρατηρήσεις στον κατάλογο των ηγουμένων της μονής Κουτλουμουσίου, Γρηγόριος ο Παλαμάς 676(1980)45-47.

Ταβλάκης 1980³  Καταγραφή και συντήρηση κειμηλίων (εικόνες, χειρόγραφα, κλπ) στο Άγιον Όρος, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος ΤΚΜ, Πρακτικά διημέρου 2-3 Νοεμβρίου 1980, 130-137. 

Ταβλάκης 1981 Μονή Διονυσίου στο Άγιον Όρος. Το παρεκκλήσι των Αγίων Πάντων, Μακεδονικά 21(1981)252-261. 

Ταβλάκης 1981² Το εξωκλήσι των Αγίων Αναργύρων στην μονή Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους, XVI International Byzantinisten Kongress, Wien 1981, Akten ⅙, 251-262. 

Ταβλάκης 1982 Η αντιγραφή και η χειρόγραφη παράδοση των αρχαίων κειμένων, περιοδικό ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 5(Νοέμβριος 1982)30-34.

Ταβλάκης 1983 Εικονογραφικές παρατηρήσεις στον κώδικα Α76 της μονής Μεγίστης Λαύρας, Αφιέρωμα στη μνήμη Στυλιανού Πελεκανίδη Θεσσαλονίκη 1983, 418424. 

Ταβλάκης 1984 Το κάστρο της Βρύας στην δυτική Χαλκιδική. Προδρομικές παρατηρήσεις και αρχαιολογικά δεδομένα των ανασκαφών. Πρακτικά του πρώτου Πανελλήνιου Συμποσίου Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Χαλκιδικής Πολύγυρος 7-9 Δεκεμβρίου 1984, σσ 145-156.

Ταβλάκης 1988 Ευρετήριο του βιβλίου του Γεράσιμου Σμυρνάκη, Το Άγιον Όρος 1988₂ Πρόλογος Διονυσία Παπαχρυσάνθου, Ευρετήριο Ι.  Ταβλάκης, σσ 1-107. 

Ταβλάκης 1989 Τράπεζες Μοναστηριών Αγίου Όρους, Ημερολόγιο Τράπεζας Μακεδονίας- Θράκης 1989.

Ταβλάκης 1997 Το εικονογραφικό πρόγραμμα στις Τράπεζες των Μονών του Αγίου Όρους, Ιωάννινα 1997 (Διδακτορική Διατριβή).